Erzurum'un tarihî kimliğini yansıtan en önemli yapılardan biri olan Gümrük Hanı, 17. yüzyılda dönemin hayırseverlerinden Hacı Derviş İbrahim Ağa tarafından inşa ettirilmiştir. Aynı dönemde yaptırılan Gümrük Camii ve Gümrük Hamamı ile birlikte bu yapılar, kentin sosyal ve ekonomik hayatında asırlar boyunca önemli bir rol üstlenmiştir.
Han, Osmanlı döneminde İpek Yolu ticareti açısından stratejik bir konuma sahipti. Asya'dan Anadolu'ya veya Anadolu'dan Asya'ya giden kervanların konaklama noktalarından biri olmuş, ticari hayatın canlılığını yüzyıllar boyunca taşımıştır. Gümrük Hanı, aynı zamanda İran ve Azerbaycan tarihî kaynaklarında da adı geçen, bölgesel ölçekte tanınan bir merkezdir.
Geçmişte farklı amaçlarla kullanılan yapı, zaman zaman depo, atölye ve üretim mekânı olarak da değerlendirilmiştir. Bir dönem demir deposu, mermer imalathanesi ve çeşitli iş kollarına ev sahipliği yapmış, bu yönüyle Erzurum'un ekonomik hafızasında özel bir yere sahip olmuştur. Ünlü seyyah Evliya Çelebi'nin de bir müddet katip olarak görev yaptığı Gümrük Hanı, bu özelliğiyle edebiyat ve tarih açısından ayrı bir kıymet taşımaktadır.
Tarihî süreç içerisinde birçok kez onarılan Gümrük Hanı, son olarak 2005-2006 yıllarında kapsamlı bir restorasyondan geçmiştir. Bu restorasyon sürecinde hanın mimari dokusuna sadık kalınmış, aslına uygun şekilde yeniden ihya edilmiştir. Günümüzde, devletin desteği ve ŞEHİRDER'in gayretli çalışmaları ile yapı, modern bir kültür ve sanat merkezi kimliği kazanma yolundadır.
ŞEHİRDER'e tahsis edilen Gümrük Hanı, kültürel ve sanatsal faaliyetlere ev sahipliği yapacak şekilde düzenlenmektedir. Han içerisinde, Erzurum'un köklü tarihini ve zengin kültürünü yansıtan bölümler tasarlanmış; ayrıca bir harp müzesi ve 750 kişilik konferans salonu da projeye dahil edilmiştir. Bu yönüyle Gümrük Hanı, yalnızca Erzurum'a değil, Türkiye'nin kültürel hayatına değer katacak bir merkez olarak öne çıkmaktadır. Ayrıca kardeş ülke Azerbaycan da, Gümrük Hanı'nda kendi tarihini yansıtacak bir fırsat bulacak.
Bugün, geçmişte harap durumda olan ve farklı amaçlarla kullanılan Gümrük Hanı, yeniden ayağa kaldırılarak Erzurum'un simge mekânlarından biri hâline getirilmektedir. Vakur duruşuyla kenti selamlayan bu tarihî yapı, hem tarihe saygının hem de kültürel mirasa sahip çıkmanın en güzel örneklerinden biridir.